Η προεδρική εκλογή του 1968 αποτέλεσε τον καταλύτη για έναρξη πολιτικής δράσης και το σχηματισμό νέων κομμάτων. Το ΑΚΕΛ παρέμενε το μόνο οργανωμένο κόμμα, ενώ το Πατριωτικό Μέτωπο αποτελούσε απλώς ένα χαλαρό σχήμα προσώπων – βουλευτών. Με το πέρασμα του χρόνου οι θέσεις των βουλευτών αυτών διέφεραν σημαντικά ή συγκρούονταν, όχι μόνο στο κυπριακό αλλά και σε θέματα διακυβέρνησης και κοινωνικής πολιτικής.
Τρεις μήνες μετά τις προεδρικές, το Μάιο 1968, ο Τάκης Ευδόκας ιδρύει το πρώτο και μοναδικό για τα επόμενα χρόνια κόμμα αντιπολίτευσης στο Μακάριο και τις πολιτικές του. Το Δημοκρατικό Εθνικό Κόμμα – ΔΕΚ ασκεί έντονη κριτική στον Μακάριο, κυρίως μέσα από το δικό του όργανο, τη Γνώμη, η οποία υιοθετεί μικρό σχήμα και δικό της ύφος και παρουσία στον τύπο.
Λίγους μήνες μετά, τον Φεβρουάριο του 1969, αρχίζει η ίδρυση και άλλων κομμάτων, στο χώρο της συμπολίτευσης. Μέσα σε λίγες μέρες ιδρύθηκαν ακόμα τέσσερα κόμματα. Ο Γλαύκος Κληρίδης μαζί με τον Πολύκαρπο Γιωρκάτζη ιδρύουν το Ενιαίο Κόμμα της Εθνικόφρονος Παρατάξεως ή, απλώς, Ενιαίο, ο Βάσος Λυσσαρίδης την Ενιαία Δημοκρατική Ένωση Κέντρου – ΕΔΕΚ, ο Νίκος Σαμψών το Προοδευτικό Κόμμα και παράγοντες της ΣΕΚ και ΠΕΚ, την Προοδευτική Παράταξη. Μέχρι το θάνατο του αρχιεπισκόπου και προέδρου, το 1977, η μόνη αντιπολιτευτική δραστηριότητα από θεσμοθετημένο όργανο ασκείται από το ΔΕΚ.
Ο χρόνος που μεσολαβούσε από την ίδρυση των νέων κομμάτων μέχρι την πραγματοποίηση των εκλογών (5 Ιουλίου 1970), έδωσε την ευκαιρία για ζυμώσεις με στόχο τη σύμπραξη κομμάτων. Στις εφημερίδες γίνονται διάφορες αναφορές για προσπάθειες συνεννόησης μεταξύ του Ενιαίου και της Προοδευτικής, αλλά και για σύμπραξη μεταξύ ΕΔΕΚ, ΑΚΕΛ, Προοδευτικής Παράταξης και Προοδευτικού Κόμματος, ενάντια στο Ενιαίον.
Ουσιαστικό ρόλο στη δραστηριότητα με στόχο συνεργασίες πολιτικών δυνάμεων διαδραματίζει ο πρόεδρος της Δημοκρατίας. Τελικά, επιτεύχθηκε προσχώρηση του Προοδευτικού Κόμματος του Νίκου Σαμψών στην Προοδευτική Παράταξη με ηγέτη τον Οδυσσέα Ιωαννίδη.
Κατά την υποβολή υποψηφιοτήτων, μόνο το Ενιαίον και η Προοδευτική Παράταξη διεκδικούν όλες τις έδρες με πλήρεις συνδυασμούς. Όπως το 1960, και σε αυτή την αναμέτρηση, το ΑΚΕΛ παρουσιάζει 9 υποψήφιους μόνο, ανά δύο στις μεγάλες περιφέρειες (Λευκωσία, Λεμεσός και Αμμόχωστος) και ανά ένα στις άλλες. Η ΕΔΕΚ “συμπληρώνει” τον αριθμό που προβάλλει το ΑΚΕΛ με 10 υποψήφιους στη Λευκωσία και πέντε στη Λεμεσό, ενώ στις άλλες περιφέρειες το άθροισμα υποψηφίων των δυο κομμάτων είναι μικρότερο του αριθμού των εδρών. Το ΔΕΚ του Τάκη Ευδόκα καταρτίζει συνδυασμούς με 19 υποψηφίους, κατανεμημένους σε όλες τις περιφέρειες, ενώ έχουμε, επίσης, 19 ανεξάρτητους.
Για πρώτη φορά, πέντε κόμματα διεκδικούν έδρες στη βουλή.
Χαρακτηριστικά αυτών των εκλογών ήταν το σημαντικό ποσοστό αποχής, που ξεπέρασε το 24%, προπάντων όμως, η αλληλοπριμοδότηση, κυρίως ΑΚΕΛ προς ΕΔΕΚ και η μεγάλη ενίσχυση του ΔΕΚ, σε σύγκριση με τα ποσοστά του Τάκη Ευδόκα στις προεδρικές του 1968. Εμφανής στόχος της πριμοδότησης, την οποία προώθησε ο ίδιος ο Μακάριος ήταν ο περιορισμός της δύναμης του Ενιαίου στη βουλή για να μην αποκτήσει πλειοψηφία. Το πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα, η δυνατότητα ψήφισης υποψηφίων από άλλα κόμματα και ο αριθμητικός περιορισμός στη διεκδίκηση εδρών από το ΑΚΕΛ, τού επέτρεπε να μεταφέρει ψήφους προς άλλα κόμματα κατά τρόπο που καθιστούσε δυνατή την κατάκτηση εδρών σε βάρος του Ενιαίου κόμματος.
Στους πίνακες αποτελεσμάτων πιο κάτω διαφαίνεται σαφώς η πριμοδότηση της ΕΔΕΚ στη Λευκωσία και τη Λάρνακα. Οι καθαρά κομματικές ψήφοι της ΕΔΕΚ είναι περίπου στο 50% των συνολικών ψήφων που έλαβε, λόγω της ψήφισης συγκεκριμένων υποψηφίων, του Βάσου Λυσσαρίδη, του Χριστόφορου Χριστοφίδη και ενός ή δυο άλλων. Διαφαίνεται επίσης κάποιας έκτασης πριμοδότηση της Προοδευτικής Παράταξης, κυρίως στην Αμμόχωστο.
Τα τελικά αποτελέσματα αναδεικνύουν το ΑΚΕΛ πρώτο σε ψήφους, ενώ σε έδρες προηγείται το Ενιαίον, χωρίς, όμως, τη δυνατότητα πλειοψηφίας. Η αυτοδυναμία που αποτέλεσε τον κύριο στόχο της εκλογικής προσπάθειας του απέτυχε, αφού ανέδειξε 15 από τους 35 βουλευτές. Το ΑΚΕΛ κατέλαβε τις εννέα έδρες που διεκδίκησε, η Προοδευτική επτά και η ΕΔΕΚ δύο, ενώ τις υπόλοιπες τρεις πήραν ανεξάρτητοι υποψήφιοι, προφανώς υποστηρικτές του Μακαρίου που πριμοδοτήθηκαν από τα κόμματα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η οργίλη αντίδραση του Βάσου Λυσσαρίδη που κατάγγελλε το αποτέλεσμα, προφανώς γιατί ανέμενε να είναι μεγαλύτερη η πριμοδότηση και να εκλέξει περισσότερους βουλευτές. Επίσης, άρθρα, στην εφημερίδα Αλήθεια, επισημαίνουν την πριμοδότηση και καυτηριάζουν την πρακτική αυτή.