Εκλογικά Συστήματα – Βουλευτικές Εκλογές

Στις βουλευτικές εκλογές ισχύει σύστημα απλής αναλογικής  που θεσπίστηκε το 1995. Το εκλογικό όριο ορίστηκε σε 1/56 (περίπου 1,79%) των έγκυρων ψήφων, το οποίο ισούται με τις ψήφους που απαιτούνται για την κατάκτηση μιας από τις 56 έδρες της Βουλής. Το 2015, αυτό διπλασιάστηκε, αυξήθηκε σε 3,6%. Το αναλογικό σύστημα αντικατέστησε την ενισχυμένη αναλογική, που είχε ψηφιστεί το 1979-80, και καθόριζε πολύ υψηλά όρια. Η ενισχυμένη αναλογική απαιτούσε από ένα κόμμα να κερδίσει μια έδρα και να εξασφαλίσει 8% των έγκυρων ψήφων ή, εναλλακτικά, να εξασφαλίσει το 10% των ψήφων για να εισέλθει στη Βουλή. Αυτό καθιστούσε εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι αδύνατο, για κάθε νέο κόμμα να εξασφαλίσει κοινοβουλευτική εκπροσώπηση.

Σύστημα απλής πλειοψηφίας εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στις βουλευτικές εκλογές στην Κύπρο, από το 1960 έως το 1976. Αποτελούσε κληρονομιά της βρετανικής κυριαρχίας στο νησί, ένα σύστημα FPTP σε έξι πολυεδρικές εκλογικές περιφέρειες, όπου ο ψηφοφόρος μπορούσε να επιλέξει υποψηφίους από διαφορετικά κόμματα. Τελικά, η δυνατότητα χειραγώγησης του συστήματος, με “μεταφορά” ψήφων από ψηφοφόρους ενός κόμματος σε άλλο, κατέληγε σε αλλοίωση της πραγματικής δύναμης των κομμάτων και της ψήφου γενικά. Ως αποτέλεσμα των παρενεργειών του, η βούληση του λαού αλλοιωνόταν, οδηγώντας, μεταξύ άλλων, στον αποκλεισμό από το Βουλή κόμματος που εξασφάλισε 27% των ψήφων.

Aπλή αναλογική

Η Βουλή των Αντιπροσώπων ψήφισε τον Ιούνιο του 1995 την τροποποίηση του εκλογικού συστήματος και την εισαγωγή της απλής αναλογικής. Σύμφωνα με το νέο σύστημα, κάθε κόμμα το οποίο εξασφαλίζει το εκλογικό όριο, δηλαδή ποσοστό μεγαλύτερο από το 1/56 (1.79%) των έγκυρων ψήφων, αποκτά δικαίωμα συμμετοχής στην κατανομή των βουλευτικών εδρών και είσοδο στη Βουλή.

Συνοπτικά, η κατανομή των εδρών ακολουθεί την ακόλουθη διαδικασία:

Η Κύπρος είναι χωρισμένη σε έξι εκλογικές περιφέρειες που αντιστοιχούν στις έξι επαρχίες. Σε καθεμιά αποδίδεται αριθμός εδρών. Ο εκλογέας έχει δικαίωμα να δώσει την ψήφο του σε ένα κόμμα ή να εκδηλώσει προτίμηση προς συγκεκριμένους υποψηφίους (ενός μόνο κόμματος) σημειώνοντας την επιλογή του στο όνομα τους. Ο αριθμός σταυρών προτίμησης είναι μικρότερος των εδρών. Αναλογεί ένας σταυρός για κάθε τέσσερις έδρες ή μέρος τους.

Η αύξηση των Ελληνοκυπρίων μελών της Βουλής από 35 σε 56, που ίσχυσε από τις εκλογές του 1985, οδήγησε σε ανακατανομή των εδρών στις εκλογικές περιφέρειες, με βάση τον αριθμό ψηφοφόρων καθεμιάς, καθώς επίσης σε καθορισμό νέου αριθμού σταυρών προτίμησης. Ισχύουν τα ακόλουθα:

Μετά την καταμέτρηση των ψήφων, που γίνεται κατά περιφέρεια, και μετά την αφαίρεση των άκυρων και λευκών, διαιρείται ο αριθμός των έγκυρων ψηφοδελτίων διά του αριθμού των εδρών της. Κατά τον τρόπο αυτό καθορίζεται το εκλογικό μέτρο, δηλαδή, ο αριθμός ψήφων που αντιστοιχεί σε κάθε έδρα. Επειδή η βάση απόδοσης των εδρών σε κάθε περιφέρεια ήταν η αναλογία ψηφοφόρων της στο σύνολο του εκλογικού σώματος, προκύπτει ότι το εκλογικό μέτρο αντιστοιχεί περίπου στον ίδιο αριθμό ψήφων για όλες τις περιφέρειες. Υπάρχει όμως διαφοροποίηση σήμερα, η οποία προέρχεται από τις διαφορές στο ρυθμό αύξησης του πληθυσμού καθώς επίσης στα ποσοστά αποχής, άκυρων και λευκών.

Ο καθοριστικός ρόλος του εκλογικού μέτρου προκύπτει όταν αντιμετωπιστεί σαν ποσοστό και όχι αριθμός ψήφων στο σύνολο της επαρχίας. Λόγω, διαφορών στον αριθμό εδρών, το εκλογικό μέτρο αντιστοιχεί σε διαφορετικό ποσοστό ψήφων της περιφέρειας. Το άμεσο αποτέλεσμα είναι να αλλάζει ο βαθμός ευκολίας ή δυσκολίας να αναδείξει ένα κόμμα βουλευτή σε αυτή. Παίρνοντας σαν παράδειγμα την εκλογή του 1991, προκύπτει ο ακόλουθος πίνακας:

Για την πρώτη κατανομή εδρών, σε κάθε επαρχία διαιρούμε το σύνολο των ψήφων κάθε κόμματος διά του εκλογικού μέτρου για να καθοριστεί ο αριθμός υποψηφίων του που εκλέγονται. Για παράδειγμα, το 1996, στη Λευκωσία, αναλογούσαν στον ΔΗΣΥ 46935/6473=7,25. Εξασφαλίζει, δηλαδή, 7 έδρες στην πρώτη κατανομή και έχει αχρησιμοποίητο υπόλοιπο 46935-(6473Χ7)=1624 ψήφους.

Η ίδια διαδικασία θα γίνει για το κόμμα σε όλες τις περιφέρειες και στη συνέχεια για όλα τα άλλα κόμματα για όλες τις περιφέρειες και θα ολοκληρωθεί η πρώτη κατανομή.

Το γεγονός ότι από τη διαίρεση των ψήφων κάθε κόμματος διά του εκλογικού μέτρου προκύπτει κλάσμα έδρας (στο πιο πάνω παράδειγμα έχουμε 0,25 για το ΔΗΣΥ, στη Λευκωσία), σημαίνει ότι υπόλοιπο εδρών απομένουν για τον επόμενο γύρο κατανομής. Το 1996 είχαμε υπόλοιπο 16 έδρες (ποσοστό 28,6% του συνόλου).

Προς το σκοπό διαμερισμού του υπολοίπου των εδρών θα γίνει δεύτερη κατανομή. Ακολουθείται η πιο κάτω διαδικασία: Προστίθενται τα υπόλοιπα των κομμάτων που εξασφάλισαν ποσοστό πέραν του 1/56 των ψήφων ή των συνασπισμών δύο κομμάτων που πήραν πάνω από 10%, σε παγκύπριο επίπεδο. Από το 2016, το εκλογικό όριο καθορίστηκε στο 3,6% των έγκυρων ψήφων, επομένως, συμμετοχή στη δεύτερη κατανομή δικαιούνται μόνο κόμματα που το υπερέβησαν.

Επιστρέφουμε στο παράδειγμα μας από την περίπτωση του 1996, όπου δικαίωμα για τη β’ κατανομή είχαν το ΑΚΕΛ, ο συνασπισμός ΔΗΣΥ-Φιλελευθέρων, το ΔΗΚΟ, η ΕΔΕΚ και το ΚΕΔ, των οποίων τα υπόλοιπα ψήφων μετά την πρώτη κατανομή ήσαν συνολικά 91694. Διαιρώντας τον αριθμό αυτό με τις έδρες που απέμειναν (16) καθορίζουμε το εκλογικό μέτρο της δεύτερης κατανομής. Προκύπτει ο αριθμός 5731, με τον οποίο θα διαιρεθεί το σύνολο των αχρησιμοποίητων ψήφων κάθε κόμματος (Σημειώνουμε σχετικά πως το μέτρο της δεύτερης κατανομής είναι σαφώς μικρότερο από της πρώτης). Το 1996 είχαμε το ακόλουθο αποτέλεσμα:

ΑΚΕΛ υπόλοιπο ψήφων /μέτρο =3,02   ΔΗΣΥ: υπόλοιπο ψήφων /μέτρο =3,82   ΔΗΚΟ: υπόλοιπο ψήφων /μέτρο =  3,80   ΕΔΕΚ υπόλοιπο ψήφων /μέτρο =2,98   ΚΕΔ: υπόλοιπο ψήφων /μέτρο =2,37

Το ακέραιο τμήμα του αποτελέσματος δείχνει τον αριθμό εδρών που παίρνει το κάθε κόμμα στη φάση αυτή της κατανομής.

Έτσι από τις 16 έδρες κατανέμονται 3+3+3+2+2=13 και απομένουν 3 για την τελική φάση η οποία θα γίνει με βάση το πιο μεγάλο κλάσμα από την πιο πάνω διαίρεση. Η πρώτη έδρα καταλήγει στην ΕΔΕΚ, η δεύτερη στον ΔΗΣΥ και η τρίτη στο ΔΗΚΟ. Επισημαίνεται ότι η συμμετοχή ενός κόμματος στην τρίτη κατανομή είναι δυνατή μόνο αν αυτό έχει πάρει πάνω από 2/56 των ψήφων. Από το 2016, δικαίωμα συμμετοχής στην τελική κατανομή έχουν μόνο τα κόμματα που πήραν τουλάχιστον 7,2% των έγκυρων ψήφων.

Η σειρά που ακολουθείται στην κατανομή των εδρών είναι η εξής: Η πρώτη κατανομή εδρών γίνεται ανά περιφέρεια και ξεκινά με το κόμμα που έχει τις πιο πολλές ψήφους στην περιφέρεια, συνεχίζει με το επόμενο πιο ισχυρό και ούτω καθεξής.

Σε ότι αφορά τους υποψήφιους κάθε κόμματος, εκλέγονται με τη σειρά αυτοί που έχουν τους πιο πολλούς σταυρούς προτίμησης και σε περίπτωση ισοψηφίας με βάση τη σειρά στο ψηφοδέλτιο.

Η δεύτερη κατανομή αρχίζει από το κόμμα με το πιο μεγάλο υπόλοιπο ψήφων (παγκύπριο άθροισμα). Παίρνει την πρώτη του έδρα στην περιφέρεια με το πιο ψηλό υπόλοιπο αχρησιμοποίητων ψήφων και στη συνέχεια μεταβαίνει διαδοχικά στις επόμενες μέχρι να συμπληρώσει τον αριθμό εδρών που δικαιούται. Σε περίπτωση που συναντά περιφέρεια χωρίς υπόλοιπο εδρών, μεταβαίνει στην αμέσως επόμενη.

Στην τελική φάση ακολουθείται η ίδια σειρά, με βάση το μεγαλύτερο κλάσμα υπολοίπου από τη δεύτερη κατανομή.

Η ενισχυμένη αναλογική

Το σύστημα ενισχυμένης αναλογικής ψηφίστηκε το 1979-80 και ίσχυσε μέχρι το 1995. Είναι παρόμοιο με το πιο πάνω, με ουσιαστική διαφορά το εκλογικό όριο: Ένα κόμμα μπορεί να πάρει μέρος στη δεύτερη κατανομή των εδρών μόνο αν εξασφαλίζει ποσοστό 8% και μια έδρα από την πρώτη κατανομή, ή συνολικό ποσοστό 10%. Σε περίπτωση συνασπισμού κομμάτων το όριο είναι 25%.

Ισχύουν οι βασικές αρχές και οι διαδικασίες κατανομής των εδρών όπως περιγράφηκε ήδη πιο πάνω, στην περίπτωση της απλής αναλογικής, τηρουμένων των περιορισμών με το εκλογικό όριο.

Η ενισχυμένη αναλογική ίσχυσε για τις εκλογές του 1981, του 1985 και του 1991. 

Σύστημα Απλής Πλειοψηφίας

Το πρώτο εκλογικό σύστημα που ίσχυσε στις εκλογές του 1960, του 1970 και του 1976 ήταν πλειοψηφικό. Εκλέγονταν οι υποψήφιοι που έπαιρναν τους πιο πολλούς σταυρούς προτίμησης στην περιφέρειά τους. Σε περίπτωση μονολιθικής ψήφου, το κόμμα που έπαιρνε την πλειοψηφία μπορούσε να αναδείξει βουλευτές όλους τους υποψήφιους του στη συγκεκριμένη περιφέρεια.

Καθοριστικά στοιχεία του συστήματος είναι η δυνατότητα απόδοσης σταυρού προτίμησης σε υποψήφιους πέραν του ενός κόμματος (οριζόντια ψηφοφορία) και το γεγονός ότι ο αριθμός σταυρών προτίμησης ήταν ίσος με τον αριθμό εδρών σε κάθε περιφέρεια.

Το σύστημα αυτό έδωσε περιθώριο για χειραγώγηση και καθορισμό του αποτελέσματος κατά τρόπο που παραβιαζόταν η λαϊκή ετυμηγορία. Συγκεκριμένα σημειώνονται τα ακόλουθα:

• Το 1960, το Πατριωτικό Μέτωπο και το ΑΚΕΛ προβαίνουν σε προεκλογική συνεννόηση και διαμοιράζονται τις έδρες, 30 για το Π.Μ. και 5 για το ΑΚΕΛ. Ο αριθμός υποψηφίων κάθε σχηματισμού ήταν σύμφωνος με τη συνεννόηση, επομένως η σύνθεση της βουλής και τα ονόματα των νέων βουλευτών καθορίστηκαν πριν από τη διεξαγωγή της εκλογής.
• Το 1970, το ΑΚΕΛ, που (θεωρητικά) είχε τη δυνατότητα να εξασφαλίσει την πλειοψηφία σε όλες τις περιφέρειες, παρουσιάζει μόνο εννέα υποψήφιους και πριμοδοτεί σε ορισμένες περιφέρειες υποψηφίους της ΕΔΕΚ και της Προοδευτικής Παράταξης. Κύριος στόχος να εξουδετερωθεί η δυνατότητα για το Ενιαίον Κόμμα να εξασφαλίσει αυτοδυναμία στη βουλή.
• Το 1976, γίνεται προεκλογική συμφωνία ανάμεσα στο ΑΚΕΛ, τη Δημοκρατική Παράταξη (ΔΗΚΟ) και την ΕΔΕΚ. Παρουσιάζουν αριθμό υποψηφίων που συνολικά δεν υπερβαίνει τον αριθμό των εδρών και αλληλοπριμοδοτούνται. Το αποτέλεσμα οδηγεί στον αποκλεισμό του ΔΗΣΥ από τη βουλή (εξασφάλισε 27% περίπου) και σε παντοδυναμία της ΔΗΠΑ (ΔΗΚΟ) που πήρε 60% των εδρών, ενώ η κομματική ισχύς της δεν υπερέβαινε το 25%.

Το σύστημα καταργήθηκε με τους νόμους του 1979-1980.