Οι προεδρικές εκλογές του 2003 παρουσίασαν ειδικά χαρακτηριστικά που δικαιολογημένα τις κατατάσσουν σαν μια ξεχωριστή αναμέτρηση στην ιστορία της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η πορεία προς τις εκλογές σημαδεύτηκε από δύο παράγοντες, αποφάσεις για την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την παρουσίαση ενός σχεδίου των Ηνωμένων Εθνών για επίλυση του Κυπριακού Προβλήματος. Τα δύο θέματα συνδέθηκαν και επηρέασαν τις επιλογές υποψηφίων, το περιεχόμενο, αλλά και την εξέλιξη της προεκλογικής εκστρατείας.
Σταθμοί στην πορεία προς τις κάλπες του 2003 ήταν τα ακόλουθα:
- Τον Μάιο του 2001, το ΔΗΚΟ προσέφερε προς τον Δημήτρη Χριστόφια, ΓΓ του ΑΚΕΛ υποστήριξη για ανάδειξη του στην Προεδρία της Βουλής των Αντιπροσώπων. Προδιέγραφε υποστήριξη του ΑΚΕΛ προς την υποψηφιότητα του Τάσσου Παπαδόπουλου, Προέδρου του ΔΗΚΟ, για την Προεδρία της Δημοκρατίας, το 2003.
- Τον Νοέμβριο του 2002, τα Ηνωμένα Έθνη παρουσίασαν ένα ολοκληρωμένο σχέδιο επίλυσης του Κυπριακού και επανένωσης του νησιού. Το σχέδιο έμεινε στην ιστορία σαν Σχέδιο Αννάν, από το όνομα του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών που το παρουσίασε.
- Τον Δεκέμβριο του 2002, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε την ένταξη της Κύπρου στην Ένωση κατά τη διεύρυνση που θα γινόταν στις 1 Μαΐου 2004, ανεξάρτητα αν μέχρι τη μέρα αυτή η Κύπρος θα έλυνε το πρόβλημα της ή θα παρέμενε μοιρασμένη.
- Οι προσπάθειες προώθησης του Σχεδίου Αννάν και ένταξης της Κύπρου στην ΕΕ συνδυάσθηκαν με στόχο η Ευρωπαϊκή Ένωση να υποδεχθεί μια ενωμένη χώρα.
Από το καλοκαίρι του 2002, ΑΚΕΛ, ΔΗΚΟ και ΕΔΕΚ υιοθέτησαν την υποψηφιότητα του Τάσσου Παπαδόπουλου για τις προεδρικές του Φεβρουαρίου 2003, με στόχο τον τερματισμό της δεκάχρονης παρουσίας του Γλαύκου Κληρίδη και του ΔΗΣΥ στην εξουσία. Σε μια κίνηση αντιπερισπασμού, για διάσπαση του μετώπου των τριών κομμάτων, με απόφαση του Προέδρου του, Νίκου Αναστασιάδη, ο ΔΗΣΥ προέτεινε να είναι υποψήφιος του ο Πρόεδρος της ΕΔΕΚ, Γιαννάκης Ομήρου. Οι εξελίξεις με την παρουσίαση του Σχεδίου Αννάν και οι προθεσμίες που ετίθεντο για προώθηση του σε συνδυασμό με την ένταξη στην ΕΚ μιας ενωμένης Κύπρου άλλαξαν τα σχέδια του ΔΗΣΥ. Ο Γλαύκος Κληρίδης αποφάσισε να διεκδικήσει για τρίτη θητεία την προεδρία της Δημοκρατίας, ζητώντας να παραμείνει μόνο για 16 μήνες για να ολοκληρώσει διαδικασίες λύσης και ένταξης της Κύπρου. Δυσαρεστημένη η ΕΔΕΚ επανήλθε στην υποστήριξη του Τάσσου Παπαδόπουλου, ενώ ταυτόχρονα, ο Αλέκος Μαρκίδης, Γενικός Εισαγγελέας και στενός συνεργάτης του Προέδρου Κληρίδη, ανακοίνωσε υποψηφιότητα, θεωρώντας πως αυτός είχε σειρά. Αρκετά σημαντικά στελέχη του ΔΗΣΥ τάχθηκαν υπέρ του Αλέκου Μαρκίδη.
Ο Νίκος Κουτσού, Πρόεδρος των Νέων Οριζόντων, και έξι άλλοι υποψήφιοι χωρίς στήριξη από οποιαδήποτε ομάδα ή οργανωμένο σχήμα συμπλήρωσαν τον κατάλογο των δέκα διεκδικητών της προεδρίας της Δημοκρατίας.
Η προεκλογική εκστρατεία είχε περιορισμένη διάρκεια, γιατί είχε διακοπεί δυο φορές λόγω της παρουσίασης του Σχεδίου Αννάν τον Νοέμβριο 2002 και των εξελίξεων στην Κοπεγχάγη τον Δεκέμβριο 2002, όπως επίσης λόγω των εορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Συμπληρώθηκε σε περίπου πέντε εβδομάδες, από τις αρχές Ιανουαρίου 2003, μετά την ανακοίνωση της υποψηφιότητας Γλαύκου Κληρίδη, μέχρι τα μέσα Φεβρουαρίου που έγιναν οι εκλογές.
Μοναχικός καβαλλάρης στη συγκεκριμένη στιγμή, o Τάσσος Παπαδόπουλος ξεκίνησε την προεκλογική του εκστρατεία στα τέλη Σεπτεμβρίου 2002. Σύνθημα του είχε το «Ξεκινάμε- για την Κύπρο που μας αξίζει». Η πλατιά και δαπανηρή διαφημιστική παρουσία σε πινακίδες στους δρόμους και στον Τύπο επικρίθηκαν από το Δημοκρατικό Συναγερμό σαν προσπάθεια ενός πλούσιου πολιτικού να πάρει την εξουσία. Η διαφήμιση εστίασε στη νεολαία, την εκπαίδευση και άλλα θέματα εσωτερικής πολιτικής, προβάλλοντας μια αρνητική εικόνα για την κυβέρνηση και τονίζοντας την ανάγκη για αλλαγή. Η εκστρατεία διακόπηκε στα μέσα Νοεμβρίου με την παρουσίαση του Σχεδίου Αννάν. Ουδεμία άλλη προεκλογική δραστηριότητα έλαβε χώρα πριν ανακοινωθούν άλλες υποψηφιότητες, στις πρώτες ημέρες του Ιανουαρίου 2003.
Σε αυτή τη φάση, ήταν εμφανής η μετατόπιση τόσο στον τόνο όσο και στο περιεχόμενο της εκστρατείας. Το Κυπριακό και οι προσπάθειες για λύση έγιναν το κεντρικό θέμα. Την ίδια στιγμή, ουδείς υποψήφιος συζήτησε την ουσία του θέματος, σε μια προσπάθεια αποφυγής μιας εικόνας με τους Ελληνοκύπριους να κάνουν «δημόσια διαπραγμάτευση» μεταξύ τους σχετικά με τα θετικά και αρνητικά σημεία του σχεδίου των Ηνωμένων Εθνών. Αυτό βόλευε όλες τις πολιτικές δυνάμεις, γιατί τους επέτρεπε να περιορισθούν στις παρεμβάσεις τους σε γενικότητες. Το Σχέδιο προκαλούσε διάσπαση στο εσωτερικό των κομμάτων και υποψήφιος που υιοθετούσε σαφή γραμμή μπορούσε να μετρήσει περισσότερες ζημιές παρά οφέλη.
Ένα νέο στοιχείο προστέθηκε στην εκστρατεία όταν η Βουλή τροποποίησε τους νόμους για τη ραδιοτηλεόραση, επιτρέποντας την πληρωμένη πολιτική διαφήμιση. Λόγω της σύντομης περιόδου εκστρατείας, η κύρια προσπάθεια επικεντρώθηκε σε τηλεοπτική διαφήμιση λόγω της δύναμης του μέσου. Τα στενά χρονικά περιθώρια παραγωγής δεν επέτρεψαν ούτε ποικιλία θεμάτων μήτε καλοδουλεμένη διαφήμιση.
Τα θέματα
Ο Αλέκος Μαρκίδης ξεκίνησε πρώτος, με δομημένη, εντατική προσπάθεια στην τηλεόραση, περί τα μέσα Ιανουαρίου. Προσπάθησε να πείσει τους ψηφοφόρους ότι είχε τη βούληση, την εμπειρία και ικανούς συνεργάτες για να ανταποκριθεί στις ανάγκες του νησιού σε σχέση με την οικονομία, ευρωπαϊκά θέματα, την εσωτερική διακυβέρνηση και άλλα. Πρόβαλε το σύνθημα για «καθαρή λύση” στο Κυπριακό και τόνισε την εμπειρία του στη διαπραγμάτευση. Σε δημόσιες δηλώσεις του υιοθέτησε συχνά θέσεις σκληρής γραμμής, επικρίνοντας σε κάποιες περιπτώσεις τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας σε θέματα σχετικά με τις διαπραγματεύσεις και την εσωτερική διακυβέρνηση.
Ο Τάσσος Παπαδόπουλος ξεκίνησε με μερικά αρνητικά μηνύματα για την κυβέρνηση τα οποία σύντομα διέκοψε. Ο τροποποιημένος νόμος για τη ραδιοτηλεόραση όρισε ότι οι μη τεκμηριωμένες αρνητικές διαφημίσεις για άλλο υποψήφιο απαγορεύονται. Συνέχισε με μια διαφήμιση στην οποία τοποθετούσε τα κομμάτια ενός παζλ στο σχήμα του νησιού για να δείξει ότι αυτός μόνο είχε τις δεξιότητες για να διεκπεραιώσει τη διαδικασία λύσης, ενώ ταυτόχρονα τόνιζε τη δέσμευση του να εργαστεί για λύση και μια ενωμένη Κύπρο.
Ο Γλαύκος Κληρίδης είχε ανακοινώσει ότι δεν επρόκειτο να διεξαγάγει προεκλογική εκστρατεία. Ωστόσο, τα ανησυχητικά μηνύματα από δημοσκοπήσεις τον υποχρέωσαν να καταφύγει σε άλλα μέσα δημοσιότητας: Σε αποκλειστικές συνεντεύξεις σε τηλεόραση και σε εφημερίδες αναφέρθηκε στην ευρωπαϊκή πορεία της Κύπρου και τις κρίσιμες προθεσμίες για την ένταξη στην ΕΕ, μαζί με την επιτακτική ανάγκη για λύση στο πρόβλημα του νησιού. Επέμεινε πως αυτοί οι λόγοι έκαναν αναγκαία την ανανέωση της θητείας του για 16 μήνες (δηλαδή, μέχρι την ένταξη στην ΕΕ) προκειμένου να ολοκληρώσει το έργο του. Επιπλέον, ομάδα υποστηρικτών του Κληρίδη έκανε εκστρατεία για λογαριασμό του, τόσο στον Τύπο όσο και στην τηλεόραση. Επικεντρώθηκαν στο σημαντικό επίτευγμα της ένταξης στην ευρωπαϊκή οικογένεια και στην ανάγκη να βρεθεί άμεση λύση στη βάση του Σχεδίου Αννάν, τονίζοντας τις θετικές πλευρές του. Η βασική φράση ήταν «Δεν το διακινδυνεύουμε» (δηλαδή, μια άλλη επιλογή).
Ακολουθώντας τη νέα πρακτική των συγκεντρώσεων σε κλειστούς χώρους, αθλητικές αίθουσες και άλλα μεγάλα υποστατικά, καθώς και σε υπαίθριες συναυλίες με καλλιτέχνες από την Ελλάδα, τα πολιτικά κόμματα και οι υποψήφιοι έδειξαν ότι είχαν εγκαταλείψει οριστικά την πρακτική να οργανώνουν συλλαλητήρια σε ανοικτούς χώρους. Η εμπειρία έδειξε ότι τα συλλαλητήρια, που ήταν κύριο χαρακτηριστικό των εκλογών μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990, είχαν πλέον περιορισμένες πιθανότητες επιτυχίας.
Αν και η τηλεοπτική διαφήμιση επικεντρώθηκε στο Κυπριακό και την Ευρωπαϊκή Ένωση, θέματα εσωτερικής πολιτικής έπαιρναν συχνά τη θέση τους σε συζητήσεις στην τηλεόραση. Αυτά τα θέματα διαδραμάτισαν ρόλο και διαμόρφωσαν τα αποτελέσματα των εκλογών. Οι απόψεις των πολιτών για εσωτερικά θέματα διακυβέρνησης είχαν σχηματιστεί στη διάρκεια μεγάλου χρονικού διαστήματος και τελικά δεν επισκιάστηκαν από το συγκυρία των εξελίξεων στο Κυπριακό. Αυτό ήταν επίσης εμφανές στις δημοσκοπήσεις όπου, με την πάροδο του χρόνου, ο Τάσος Παπαδόπουλος ξεπέρασε τον Γλαύκο Κληρίδη στην άποψη του κοινού σχετικά με την ικανότητά τους να αντιμετωπίσουν με επιτυχία και τις δύο κατηγορίες θεμάτων, το Κυπριακό και την εσωτερική διακυβέρνηση. Το ΑΚΕΛ εκμεταλλεύτηκε επίσης τον ιδεολογικό παράγοντα, προβάλλοντας τις εκλογές σαν μάχη εναντίον της «κυβέρνησης της δεξιάς» και του Γλαύκου Κληρίδη.
Η υποστήριξη από το ΑΚΕΛ, την ΕΔΕΚ, τους Οικολόγους και από το ίδιο το κόμμα του, το ΔΗΚΟ, έδωσε στον Τάσσο Παπαδόπουλο τη νίκη από τον πρώτο γύρο, στις 16 Φεβρουαρίου 2003, με 51,51%. Ήταν η δεύτερη φορά στη μετα-Μακαριακή εποχή που οι εκλογές ανέδειξαν νικητή χωρίς επαναληπτική εκλογή. Είχε προηγηθεί η εκλογή του Σπύρου Κυπριανού, με ακριβώς είκοσι χρόνια διαφορά, πάλι με υποστήριξη από το ΑΚΕΛ.
Ο Γλαύκος Κληρίδης εξασφάλισε 38,8% και ο Αλέκος Μαρκίδης περιορίστηκε σε 6,62%, ενώ ο Νίκος Κουτσού, Πρόεδρος των Νέων Οριζόντων, πήρε 2,12%.
Πριν ακόμη αναλάβει επίσημα τα καθήκοντα του στην Προεδρία της Δημοκρατίας, ο Τάσσος Παπαδόπουλος μαζί με τον απερχόμενο Γλαύκο Κληρίδη υποδέχθηκαν στην Κύπρο τον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Κόφι Αννάν. Ο ΓΓ παρουσίασε την τρίτη εκδοχή του Σχεδίου για λύση του Κυπριακού και δυο εβδομάδες αργότερα, στις 10 Μαρτίου 2003, συνάντησε στη Χάγη τον Τάσσο Παπαδόπουλο και τον Ραούφ Ντενκτάς για διαβουλεύσεις. Ο Ντενκτάς απέρριψε το Σχέδιο, ενώ ο Τάσσος Παπαδόπουλος αποδέχθηκε να το συζητήσει υπό προϋποθέσεις.
Στις 16 Απριλίου 2003, ο Τάσσος Παπαδόπουλος υπέγραψε στην Αθήνα τη συνθήκη προσχώρησης της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επισφράγισε έτσι την πορεία που είχε αφετηρία την αίτηση προσχώρησης που είχε καταθέσει ο Γιώργος Βασιλείου το 1990 και συνεχίστηκε από το 1998 με τις διαπραγματεύσεις ένταξης, που διεξήγαγε η κυβέρνηση Κληρίδη με τον Γιώργο Βασιλείου επικεφαλής της διαπραγματευτικής ομάδας.