Με νομοθεσία που ψηφίστηκε μεταξύ 1979-81, εισάγεται η ενισχυμένη αναλογική, ενώ το εκλογικό δικαίωμα γίνεται, επίσης, καθολική υποχρέωση. Η ενισχυμένη αναλογική θέτει ψηλά όρια για είσοδο στη βουλή, ποσοστό 8% συν μια έδρα ή 10%. Το όριο κάνει εξαιρετικά δύσκολη ή μάλλον αδύνατη την επιτυχία νέων κομμάτων. Αυτό επιβεβαιώνεται στην πράξη μέχρι τις εκλογές του 1996, όταν ψηφίστηκε απλή αναλογική με όριο 1,8% και επέτρεψε για πρώτη φορά σε κόμμα πέραν από τα τέσσερα που είχαν ψηφίσει την ενισχυμένη αναλογική να κατακτήσει έδρα.
Μπορεί να λεχθεί ότι η εισαγωγή νέου εκλογικού συστήματος ήταν η αναγκαία διέξοδος για τα κόμματα μετά το θάνατο Μακαρίου, ο οποίος από το 1960 ρύθμιζε κομματικές σχέσεις και συσχετισμούς. Με το θάνατό του έγινε σαφές πως συνεννοήσεις κομμάτων κατέστησαν εξαιρετικά δύσκολες. Το 1980, σημειώνονται σημαντικές διαφωνίες μεταξύ των πρώην εταίρων ΔΗΚΟ, ΑΚΕΛ και ΕΔΕΚ και εσωκομματική κρίση και πολυδιάσπαση στο ΔΗΚΟ. Συνέχιση με βάση το πλειοψηφικό σύστημα δημιουργούσε απρόβλεπτες καταστάσεις. Χωρίς συνεργασίες μπορούσε ένα κόμμα να καταλάβει όλες τις έδρες, αν το επεδίωκε.
Η υποχρεωτική ψήφος προνοούσε πως σε περίπτωση που ψηφοφόρος παραλείπει να προσέλθει στις κάλπες αδικαιολόγητα, αντιμετωπίζει κυρώσεις ενώπιον δικαστηρίου. Δεν οδηγεί σε πλήρη εξάλειψη της αποχής αφού υπάρχει δυνατότητα για κάποιον να επικαλεστεί βάσιμες δικαιολογίες για την απουσία από τη ψηφοφορία. Τελικά, αυτό αποτέλεσε βασικό λόγο για να επιτευχθεί δραστικά μειωμένο ποσοστό αποχής. Ο ψηφοφόρος, εφόσον δεν αντιμετωπίζει ουσιαστικό κώλυμα – δικαιολογητικό απέναντι στο νόμο, προσέρχεται στις κάλπες και ασκεί το εκλογικό δικαίωμά του.
Η αναμέτρηση
Το κύριο χαρακτηριστικό της αναμέτρησης του 1981 ήταν η συμμετοχή, για πρώτη φορά, επτά κομμάτων, από τα οποία τρία ήταν νεοφώτιστα, με ζωή μόνο μερικών μηνών. Η Νέα Δημοκρατική Παράταξη – ΝΕΔΗΠΑ και η Ένωση Κέντρου – ΕΚ προέρχονται από το ΔΗΚΟ. Ορισμένοι παράγοντες είχαν στο μεταξύ διαφοροποιήσει την κατάσταση τόσο σε σχέση με την περίοδο πριν την εισβολή όσο και σε σύγκριση με το 1976.
Σημαντικότερα στοιχεία είναι τα ακόλουθα:
α Ο Μακάριος έχει εκλείψει και η ενοποιητική ή άλλη επιρροή του δεν μπορεί πια να καθορίσει την πορεία των εξελίξεων και των αποτελεσμάτων. Η εικόνα των μακαριακών δυνάμεων δεν αφήνει πολλά περιθώρια για κολακευτικά σχόλια. Αντίθετα, το στρατόπεδο, για πολλούς λόγους, είναι πολυτεμαχισμένο, ενώ όλοι επικαλούνται τον τίτλο του κληρονόμου των υποθηκών Μακαρίου, καθένας για τον εαυτό του.
β Πέρα από την κακή εικόνα της παράταξης, πρακτικά δεν είναι δυνατό να επιβιώσει η πληθώρα των κομμάτων που έλκουν ερείσματα από την επίκληση του ονόματος του Μακαρίου. Πώς είναι δυνατό να αρθρώσουν διαφορετικό λόγο;
γ Η σύντομη ζωή των νέων κομμάτων, αλλά και τα ερείσματα στα οποία εναποθέτουν την υλοποίηση των φιλοδοξιών τους δεν αφήνουν σημαντικό περιθώριο επιτυχίας. Η κοινωνία δεν είναι πια η ίδια με αυτή των προηγούμενων αναμετρήσεων, όπου η προσωπικότητα του αρχηγού ή οι άνωθεν εντολές και καθοδήγηση ήταν ικανές να προσελκύσουν σημαντικό μέρος του εκλογικού σώματος. Εξάλλου, σε μερικούς μήνες, είναι δύσκολο ή αδύνατο να δημιουργηθεί η εικόνα του κόμματος, να διαμορφωθεί σαφές ιδεολογικό και πολιτικό πρόσωπο, να διαφοροποιηθεί από τα υπάρχοντα και να δραστηριοποιηθεί σε βαθμό που θα πείσει τον ψηφοφόρο να δώσει την προτίμηση του στο νέο σχήμα. (Σε αυτό κυρίως το επίπεδο, διαφαίνεται η αδυναμία ηγετών να συλλάβουν και να αντιληφθούν τα μηνύματα των καιρών, ότι δεν είναι πλέον αρκετή η προσωπικότητα του αρχηγού για να πετύχει εκλογή).
δ Τα προϋπάρχοντα κόμματα που μετέχουν στην αναμέτρηση έχουν ήδη συγκροτημένους μηχανισμούς, κομματική διάρθρωση με πείρα και οργανωτική πειθαρχία. Στηριζόμενα σε αυτά τα στοιχεία έχουν τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τους νεοσύστατους μηχανισμούς των ΠΑΜΕ, ΝΕΔΗΠΑ και Ένωσης Κέντρου και να εξουδετερώσουν τις προσπάθειες τους να δημιουργήσουν ουσιαστικό έρεισμα στις μάζες.
ε Το εκλογικό σύστημα αποτελεί τον τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό παράγοντα που καθόρισε το αποτέλεσμα. Η ενισχυμένη αναλογική δίνει καλύτερες πιθανότητες επιτυχίας από το πλειοψηφικό. Υπάρχουν, όμως, σημαντικές ιδιαιτερότητες που εξουδετερώνουν την αναλογικότητα: Ο μικρός αριθμός εδρών, ο διαμοιρασμός της Κύπρου σε έξι περιφέρειες και ο καθορισμός σε 8% (συν έδρα) του ορίου για συμμετοχή στη β’ κατανομή, την ίδια ώρα που το εκλογικό μέτρο στην περιφέρεια με τις πιο πολλές έδρες είναι 8,33%, καθιστούν αδύνατη την είσοδο στη βουλή οποιουδήποτε κόμματος, αφού απαιτείται να εξασφαλίσει πέραν από 25000 ψήφους.
Η αναμέτρηση του 1981 δίνει την ευκαιρία για διαμόρφωση του νέου εκλογικού χάρτη της Κύπρου, στον οποίο για πρώτη φορά εμφανίζεται η πραγματική κατανομή επιρροής των κομμάτων. Αυτό έγινε δυνατό επειδή εξέλιπαν τα στοιχεία νόθευσης ή προκαθορισμού του αποτελέσματος και τα κόμματα, αναγκαστικά, επιδίωξαν αυτόνομα πλέον να καταδείξουν το μέγεθος της επιρροής τους στο εκλογικό σώμα. Για πρώτη φορά, επίσης, η σύνθεση της βουλής αντικατοπτρίζει την επιρροή των κομμάτων στο εκλογικό σώμα.
Το αποτέλεσμα
Με ποσοστό 32,8%, το ΑΚΕΛ αναδεικνύεται πρώτη δύναμη, περίπου μια μονάδα μπροστά από τον ΔΗΣΥ. Καταλαμβάνουν από 12 έδρες. Το ΔΗΚΟ, που χάρη στη χειραγώγηση του προηγούμενου εκλογικού συστήματος είχε 21 στις 35 έδρες ή 60%, περιορίζεται σε 19,5% των ψήφων και οκτώ έδρες, ενώ η ΕΔΕΚ επιτυγχάνει οριακά είσοδο στη Βουλή με 8,2% και 3 έδρες. Τα νέα σχήματα, ΝΕΔΗΠΑ, ΕΚ και ΠΑΜΕ περιορίζονται σε ποσοστά κάτω από 3% και αποκλείονται από τη Βουλή.